Wszystko zaczyna się od naszych potrzeb – to one stymulują rynek do wytwarzania nowych produktów. Mało kto zastanawia się jakie surowce i w jakiej ilości zostały zużyte do produkcji określonego produktu. Dla przykładu do stworzenia komputera stacjonarnego i monitora zużywa się średnio 1500 litrów wody, 5300 kilowatogodzin energii, 240 kg paliw kopalnych oraz 22 kg chemikaliów. Razem daje to 1,8 tony surowców czyli tyle, ile waży nosorożec (1). A zubożenie surowców naturalnych to DOPIERO POCZĄTEK! Procesom produkcyjnym z reguły towarzyszą też emisje zanieczyszczeń i generowanie odpadów, które pojawiają się również na etapie użytkowania produktu oraz z końcem jego życia (podczas utylizacji). Jednak w tej publikacji pominę wątek związany z zanieczyszczeniem wody, powietrza i gleby, a skupię się na zasadniczym bilansie materiałowym tj. surowcach i odpadach.
Czytelniku, nie wiem czy wiesz, ale jako „przeciętny” mieszkaniec UE (zakładając, że nim jesteś) produkujesz około 5,2 ton odpadów rocznie, z czego 38,5% trafia na składowiska (2). Jednocześnie, masz naprawdę duże potrzeby konsumpcyjne, których zaspokojenie wymaga zużycia 14,5 tony surowców (3). Przerażające, prawda? Widzimy więc, w procesach gospodarczych, na jednym końcu uszczuplenie surowców naturalnych, a na drugim rosnącą ilość odpadów. Jest to cecha charakterystyczna dla linearnego procesu gospodarczego, gdzie motywem przewodnim jest hasło „weź-zużyj-wyrzuć”. Myślę, że nie muszę nikogo przekonywać, że taki model prowadzi do pogorszenia warunków życia obecnych i przyszłych pokoleń, zarówno w wymiarze naruszenia równowagi ekosystemu, jak i pogorszenia warunków gospodarczych w obszarze deficytu surowców krytycznych. Jeżeli chcemy stworzyć Sobie (jako Ludzkości) przyjazne miejsce życia z bioróżnorodnością to mamy dwie możliwości: ograniczyć swoje potrzeby, rynek oraz przyrost naturalny lub zmienić koncepcję rozwoju społeczno-gospodarczego.
Oczywiście, nie lubimy się ograniczać… Dlatego chętniej decydujemy się na zmianę koncepcji społeczno-gospodarczej. Na czym ma polegać owa zmiana? W teorii na efektywnym wykorzystaniu surowców i energii poprzez „zapętlanie” procesów gospodarczych, w których odpad z jednych procesów jest używany jako surowiec dla innych (rys. obok). Jednak w praktyce wdrożenie nowego modelu wymaga przebudowy naszego systemu wartości, zmiany codziennych nawyków, światowej przebudowy rozwiązań technologiczno-organizacyjnych, perspektywicznego i projakościowego myślenia, rozpoznawania i wykorzystywania wartości danego odpadu, zmiany przepisów prawa i jeszcze wielu, wielu innych rzeczy, które po prostu są do zrobienia! Dlatego też przejście do gospodarki cyrkularnej ma już miejsce, ale trzeba mieć wyrozumiałość, że przebudowa systemu jest procesem i nie zdarzy się z dnia na dzień.
Przeanalizujmy teraz cały cykl życia produktu i sprawdźmy, jakie elementy są kluczowe dla powodzenia transformacji rynkowej.
Produkt rozpoczyna swój cykl życia od pozyskania surowców, niezbędnych do jego produkcji. Już na tym etapie warto zwrócić uwagę, że jeżeli wykorzystamy surowce wtórne (z odzysku), wówczas zaoszczędzimy uszczerbku naszej planecie oraz zredukujemy ilość odpadów na składowiskach. Musi tu zajść jednak jeden bardzo ważny warunek – surowiec wtórny powinien posiadać analogiczne parametry do surowca pierwotnego lub też należy zmienić proces produkcyjny, a nawet projekt samego produktu, aby opierał się o dostępne rynkowo surowce z odzysku.
I teraz po nitce do kłębka – żeby surowiec wtórny miał wartość rynkową, musi posiadać dobre parametry materiałowe. To z kolei jest powiązane z „czystością” (jednorodnością) odpadu, z którego powstaje. Idąc dalej, nie ma chyba drugiej tak kluczowej kwestii dla jakości surowca wtórnego jak selektywna zbiórka odpadów, która wymaga wiedzy i świadomości ich posiadacza. W przypadku, gdy odpady nie zostaną selektywnie zebrane u źródła, w surowcu mogą pojawić się zanieczyszczenia fizyczne i chemiczne, które spowodują spadek jakości materiału. Oczywiście, zawsze można dany surowiec płukać, przesiewać czy poddawać innym procesom przetwarzania – to jednak wiąże się z dodatkowymi kosztami i wracamy wówczas do punktu wyjścia, w którym surowiec naturalny jest tańszy, stąd chętniej wybierany przez konsumenta. W kwestii wyboru produktu z odzysku pojawia się dodatkowa bariera, związana z uprzedzeniami konsumentów do produktu ze „śmieci”, dlatego cena jest kluczowa, jako główne kryterium decyzji. Oczywiście, w perspektywie czasu relacja ceny surowca z odzysku do ceny surowca naturalnego zapewne będzie się zmieniać. W przypadku pogłębiającego się deficytu surowców naturalnych, spodziewam się, że będziemy obserwować wzrost ich cen, wówczas surowce z odzysku upowszechnią się rynkowo. Wraz ze wzrostem świadomości zmieniać się będą również nasze (konsumentów) preferencje – chętniej sięgniemy po produkty z odzysku, a cena nie zawsze będzie stanowić jedyne czy nawet główne kryterium wyboru.
Jedną z zasad GOZ jest jak najdłuższe utrzymanie produktów w obiegu gospodarczym, w tym w fazie użytkowania. Dlatego szczególnie ważne jest, aby każdy z nas zapobiegał powstawaniu odpadów, dbając o swoje rzeczy, konserwując je i naprawiając. Kluczowa jest tu dostępność instrukcji i narzędzi do samodzielnych napraw. Etap użytkowania kończy się z chwilą zużycia technicznego produktu lub jego zużycia funkcjonalnego (gdy dany produkt przestaje być nam potrzebny). W tym momencie ważna jest postawa posiadacza odpadów. Powinien on dokonać pełnej analizy możliwości zagospodarowania odpadu, stosując hierarchię postepowania z odpadami (rys. obok), gwarantującą odzyskanie jak największej wartości z odpadu.
Prostym przykładem zapobiegania powstawaniu odpadów jest… pastowanie butów, bo przedłuża ich żywotność. A przygotowanie do ponownego użycia to na przykład cerowanie skarpety. W przypadku zużycia funkcjonalnego, można zastanowić się o dostosowaniu produktu do swoich potrzeb i dalszym jego użytkowaniu lub też przekazaniu zużytego produktu komuś innemu, dla kogo posiada wartość (możesz wykorzystać w tym celu takie aplikacje jak Vinted). Jeżeli decydujemy się jednak na „wyrzucenie odpadu do śmieci”, zadbajmy o selektywną zbiórkę, która umożliwi podmiotom prowadzącym recykling odzysk surowca.
Chciałabym jeszcze wrócić do początku cyklu życia produktu, a nawet cofnąć się dwa kroki wcześniej, a więc do procesu projektowego. W mojej opinii odgrywa on szczególną rolę w Gospodarce Obiegu Zamkniętego. Proces projektowy wpływa istotnie nie tylko na wybór surowców produkcyjnych, ale również na charakterystykę produktu na etapie użytkowania, a nawet końca jego życia (w tym na potencjał odzysku). Wspomniane podejście projektowe nazywa się zintegrowanym projektowaniem na cykl życia produktu. Można wyszczególnić kilka zasad w projektowaniu, które wpłyną na możliwości odzysku produktu, jego części lub materiału:
- Stosowanie materiałów łatwych w odzysku. Nie chodzi tylko o to, żeby materiał można było odzyskać, ale wspomniane procesy odzysku musza być opłacalne ekonomicznie i przyjazne środowisku.
- Stosowanie elementów łatwych do demontażu. Jeżeli dwa elementy zostaną sklejone i ich oddzielenie będzie problematyczne, utrudni to proces selektywnej zbiórki odpadów.
- Rozwiązania umożliwiające naprawę i odzysk części. W procesie projektowym należy przewidzieć możliwość wymiany drobnych, najczęściej uszkadzanych elementów aby przedłużyć cykl życia produktu.
- Wysoka jakość produktu. Jakość produktu przekłada się na długość jego cyklu życia. Im dłużej dany produkt pozostanie w obiegu (w tym jego części czy materiały), tym mniej surowców naturalnych będzie potrzebnych w procesach produkcyjnych i mniej powstanie odpadów.
Na koniec dodam jeszcze, że gospodarka o obiegu zamkniętym to aktualnie znacznie szersza koncepcja efektywnego wykorzystania nie tylko materiałów produkcyjnych, to również odzysk energii, żywności, terenów zdegradowanych itp. W każdym przypadku występuje zasada, aby odzyskiwać wypracowaną gospodarczo wartość i robić to sposób efektywny w wymiarach zrównoważonego rozwoju.
(1) http://surowce.igo.org.pl/o-surowcach/surowce-na-wyczerpaniu/
(2) https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Waste_statistics
(3) https://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php?title=
Material_flow_accounts_statistics_-_material_footprints
Udostępnij na FB
Udostępnij na Twitterze
Udostępnij na LinkedIn
